ΜΑΡΙΑ ΛΙΟΥΔΑΚΗ: η φωτισμένη δασκάλα –μάρτυρας, η κορυφαία λαογράφος

 Γράφει η Ελένη Μαρκάκη //

Στις 4 Δεκέμβρη του 1947, η Μαρία Λιουδάκη από τη Λατσίδα Λασιθίου, θανατώθηκε έπειτα από φρικτά βασανιστήρια στη Χωροφυλακή Ηρακλείου.

Η Μαρία Λιουδάκη ήταν αδελφή της Χαράς, της αρραβωνιαστικιάς του Ναπολέοντα Σουκατζίδη. Κατά την περίοδο της Κατοχής, ανέπτυξε σπουδαία αντιστασιακή δράση ως μέλος του ΕΑΜ στην Ιεράπετρα. Με κίνδυνο της ζωής της ετοίμαζε καθημερινά δελτία ειδήσεων ακούγοντας από το παράνομο ραδιόφωνο τις συμμαχικές εκπομπές και έβγαζε  δελτίο σε πολλά αντίτυπα για την ενημέρωση του λαού.

Το Μάιο του 1947, η Λιουδάκη συνελήφθη στην Ιεράπετρα από τη συμμορία του Μπαντουβά και λίγο αργότερα συνέλαβαν και τη φίλη της Μαρία Δρανδάκη -μοδίστρα στο επάγγελμα που διέμενε στη συνοικία Κάτω Μερά της Ιεράπετρας.

.Οι δύο γυναίκες μεταφέρθηκαν αρχικά στους στάβλους του Μπαντουβά. Οι στάβλοι του Μπαντουβά ήταν η Μακρόνησος της Κρήτης. Εκατοντάδες αντιστασιακοί και άλλοι προοδευτικοί άνθρωποι πέρασαν από τους στάβλους αυτούς. Οδηγήθηκαν κατόπιν στη χωροφυλακή στο Ηράκλειο, όπου υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια και κατακρεουργήθηκαν στις 4 Δεκέμβρη εκείνης της χρονιάς. Η Δρανδάκη και η Λιουδάκη αποκεφαλίστηκαν και τα σώματά τους ρίχτηκαν σε χαράδρα. Έπειτα από 6 μήνες, τα πτώματα των δύο γυναικών αναγνωρίστηκαν στην ταράτσα της Νομαρχίας Ηρακλείου. Βρέθηκαν από έναν αγρότη, κοντά στους στάβλους του Μπαντουβά.

Η Μαρία Λιουδάκη ήταν δασκάλα και μια από τις σημαντικότερες λαογράφους μας. Είχε βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών για τη δουλειά της, ενώ έχει αφήσει πολύ πλούσιο ερευνητικό έργο, σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητο ακόμη στο σύνολό του…

Στη συλλογή της “Μαντινάδες Κρήτης” που είχε βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών, στον πρόλογο η Λιουδάκη αναφέρεται σε όσους τη βοήθησαν στο έργο συλλογής των μαντινάδων με διάφορους τρόπους. Ιδιαίτερη αναφορά κάνει στο νεαρό Ναπολέοντα Σουκατζίδη  για τον οποίο γράφει:

“Ιδιαίτερα ευχαριστώ το ευγενέστατο και φιλοπρόοδο παιδάκι Ναπολέοντα Σουκατζίδη, που δούλεψε ακούραστα στη συλλογή των μαντινάδων. Οι περισσότερες από τούτες είναι από τις χιλιάδες που βρήκε εκείνος…”

H Mαρία και η Xαρά Λιουδάκη ήταν παιδιά πολυμελούς αγροτικής οικογένειας. H Mαρία ήταν το πρώτο (γεννήθηκε το 1894)  και η Xαρά το τελευταίο παιδί της οικογένειας -με 22 χρόνια διαφορά- ενώ είχαν άλλα έξι αδέλφια. Αποφοίτησε από το Διδασκαλείο Hρακλείου τον Iούνη του 1917 με άριστα.

Το 1922 ιδρύθηκε ο θεσμός για την επιμόρφωση των δασκάλων της δημοτικής εκπαίδευσης. Επειτα από επιτυχείς εξετάσεις φοίτησε στο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα από το 1925 έως το 1927. Στη μετεκπαίδευση είχε δάσκαλό της το Mανόλη Tριανταφυλλίδη, που την ξεχώρισε αμέσως για τα πνευματικά της ενδιαφέροντα και την εισήγαγε στην επιστήμη της Λαογραφίας. Πήρε το πτυχίο της μετεκπαίδευσης με άριστα.

Αποφοιτώντας, ανέλαβε για δέκα χρόνια τη διεύθυνση του Παρθεναγωγείου της Ιεράπετρας. Έδωσε αγώνα για να φτιαχτεί το διδακτήριο, που βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν οι μαθήτριες και προσπάθησε να κινητοποιήσει τους γονείς, που ήταν στην πλειονότητα τους εργάτες, ψαράδες και γεωργοί. «Φροντίσετε να βρείτε τους άρχοντές σας, κινηθείτε, εργαστείτε για τα παιδιά σας» τους έλεγε. Η ίδια ξόδευε από την τσέπη της και μοιράζονταν το φαγητό της με τα πιο φτωχά παιδιά του σχολείου, όπου περνούσε όλη τη μέρα της μέχρι το βράδυ, βοηθώντας τα παιδιά χωρίς αμοιβή, να ξεπεράσουν τις δυσκολίες που είχαν στη μάθηση.

Στη διδασκαλία της εφάρμοζε με ενθουσιασμό τις αρχές του σχολείου εργασίας – στην αρχή στο παρθεναγωγείο και σε συνέχεια στο μεικτό σχολείο που διηύθυνε. Την ίδια εποχή πήρε μέρος στους συνδικαλιστικούς αγώνες, για τη βελτίωση της θέσης των δασκάλων και την παροχή μιας καλύτερης Παιδείας στα παιδιά του λαού. Στη δεκαετία του `30 εκδίδονταν τρεις εφημερίδες στην Ιεράπετρα (ειδικότερα τα χρόνια 1934 και 1935). Oι εφημερίδες αυτές έδωσαν την ευκαιρία στους νέους της εποχής, φοιτητές, επιστήμονες κ.α. να εκφράσουν τις πνευματικές τους ανησυχίες, τα ιδεολογικά τους πιστεύω και τις λογοτεχνικές τους ικανότητες. Συντάκτες των εφημερίδων παρουσιάζονται μεταξύ άλλων οι Nαπολέων Σουκατζίδης και Mαρία Λιουδάκη.

Παράλληλα αφοσιώθηκε στο έργο της συλλογής και της καταγραφής του λαϊκού μας πολιτισμού. Έγραψε 21 διδακτικά βιβλία και συγχρόνως  παρακινούσε τους μαθητές να της φέρνουν λαογραφικό υλικό, που άλλωστε συγκέντρωνε και η ίδια με περιοδείες της στην κρητική ύπαιθρο.

Ο συγγραφέας Μανόλης Mιλτ. Παπαδάκης στο βιβλίο του «Mαρία Λιουδάκι. H Iέρεια της Παιδείας» γράφει με τι ενθουσιασμό η μάρτυρας δασκάλα κατέγραφε σ’ όλη της τη ζωή χιλιάδες μαντινάδες, παραμύθια, μοιρολόγια, γνωμικά, γλωσσοδέτες και όλα τα έθιμα του κρητικού λαού. Εκατοντάδες παραμύθια βρίσκονται ακόμα στο Λαογραφικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών και περιμένουν να δουν το φως και να ζωντανέψουν μέσα από τα μάτια και τα αυτιά των μικρών αναγνωστών.

Η Μαρία Λιουδάκη ήταν γέννημα και θρέμμα της κρητικής υπαίθρου, λέει ο Μανόλης Μιλτ. Παπαδάκης, στο βιβλίο του. «Βίωσε τα ακούσματα των “μαντινάδων” στα χωράφια την ώρα της δουλειάς, στις συναναστροφές, στους χορούς… Εκεί, στον αγροτικό χώρο, όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε, ζυμώθηκε με τους ανθρώπους του μόχθου και της βιοπάλης, τους αγάπησε, τους θαύμασε και τους υπηρέτησε με συγκινητική αφοσίωση».

Το μεράκι της για τη συλλογή των λαϊκών μας δημιουργημάτων προσπάθησε να καλλιεργήσει και στις ψυχές των μαθητών της. Ο Γιάννης Γαϊτανάκης σημειώνει σχετικά: «Σε μας, τους μαθητές των τελευταίων τάξεων ανέθετε να της φέρνουμε παροιμίες, αινίγματα, γητειές, παρατηρήματα (προλήψεις), μαντινάδες, ανέκδοτα κι ό,τι άλλο είχε σχέση με το λαϊκό μας πολιτισμό, έτσι όπως μας τα ‘λεγαν οι γονείς και οι παππούδες μας. Κι εκείνη τα σύνταζε με ζήλο, τα ταξινομούσε με γνώση κι επιστημοσύνη».

Συμπαραστάτης στο λαογραφικό έργο της ήταν ο Ναπολέων Σουκατζίδης. Πλήθος μαντινάδες και άλλο υλικό μάζεψε και ο ίδιος. Η Μαρία τον θεωρούσε συνεχιστή του έργου της.

Με τις λαογραφικές της εργασίες έχουν ασχοληθεί οι πιο αξιόλογοι επιστήμονες. Δυο φορές μελέτες της βραβεύτηκαν από την Ακαδημία Αθηνών, αλλά ακόμα ένα μεγάλο μέρος του έργου της παραμένει ανέκδοτο. To 1929 δημοσιεύτηκε η πρώτη της συλλογή «Κρητικές μαντινάδες». Ήδη η Ακαδημία Αθηνών είχε απονείμει το πρώτο βραβείο στην Λιουδάκη για την εργασία της «Λεξιλόγιο Ανατολικής Κρήτης». Μετά την πρώτη βράβευση, το 1932, της απένειμε και πάλι το πρώτο βραβείο το 1939 σε λαογραφικό διαγωνισμό «διά την καλυτέραν μονογραφίαν, την σχετικήν προς το παιδίον…» με τον τίτλο «Το παιδί μου και τ’ αρνί μου».

Ακουλούθησαν οι συλλογές  παραμυθιών «Στης Γιαγιάς τα γόνατα», «Στου παππού τα γόνατα», «Γύρω στο μαγκάλι», «Ο αφέντης Πολυροβιθάς»

Το 1935 ο Ναπολέων Σουκατζίδης  αρραβωνιάστηκε με τη Χαρά. Η Χαρά, φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης ήταν στην Οργάνωσης της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας. Ακολούθησαν οι διώξεις του Σουκατζίδη, η εξορία του στα ξερονήσια και σε συνέχεια η φυλάκιση στην Ακροναυπλία. Η Μαρία αποσπάσθηκε το 1937 στο Λαογραφικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών. Θα μπορούσε να ακολουθήσει μια λαμπρή ακαδημαϊκή καριέρα αλλά τα «πιστεύω» της, η αξιοπρέπειά της και η σύνδεσή της με τον Σουκατζίδη, που φυλακισμένος δέχονταν τις επιστολές της, τη «σφραγίζουν». Η αλληλογραφία της αυτή χαρακτηρίστηκε σαν αδίκημα «αφορόν την ασφάλεια του κοινωνικού καθεστώτος». Την ξαναστέλνουν στην Ιεράπετρα, όχι πια σαν διευθύντρια αλλά σαν απλή δασκάλα. Μόλις αναλαμβάνει υπηρεσία και ενώ έχει αρχίσει ο ελληνοϊταλικός πόλεμος ασκείται πειθαρχική δίωξη εναντίον της γιατί επιβουλεύεται το κοινωνικό καθεστώς! Στην απολογία της θα πει ανάμεσα σε άλλα: «Πώς είναι δυνατό να αποκηρύξω τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη που γνωρίζω ότι είναι υπερπατριώτης και θέλει να θυσιαστεί για την πατρίδα του»; Αρνήθηκε λοιπόν να κάνει δήλωση…

Σε αυτήν ο Ναπολέων Σουκατζίδης άφησε ένα από τα τελευταία σημειώματά του, λίγο πριν την εκτέλεσή του, την Πρωτομαγιά του ’44, στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής:

« Μαρία Λιουδάκη. Ιεράπετρα Κρήτης.

Αδελφούλα μου, πάω για εκτέλεση. Σε λάτρευα πολύ, όσο λάτρευα και τη γυναίκα μου. Δεν μπόρεσα να σας κάνω ευτυχισμένες. Λίγη αγάπη στον μπαμπά όσο θα ζει. Γειά σου, γειά σου λατρευτή μου αδελφούλα. Ναπολέων 1-5-44».

_________________________________________________

Πηγές:

–Mανόλη Mιλτ. Παπαδάκη «Mαρία Λιουδάκι. H Iέρεια της Παιδείας»

–εφημ. Ριζοσπάστης: «Εχουν όλα τα παραμύθια καλό τέλος;», 2007

— εφημ. Ριζοσπάστης: «ΜΑΡΙΑ ΛΙΟΥΔΑΚΗ -Η κληρονομιά της ανήκει στο μέλλον… », 2001

–εφημ. Πατρίς: «OI IEPEIEΣ THΣ ΠAIΔEIAΣ. Οι αδελφές Μαρία και Χαρά Λιουδάκη τιμώνται μετά θάνατο από το Δήμο Νεάπολης»

αναδημοσίευση από:Ατέχνως — τέχνη είναι οι αγώνες του λαού

 ΜΑΡΙΑ ΛΙΟΥΔΑΚΗ: η φωτισμένη δασκάλα –μάρτυρας, η κορυφαία λαογράφος

Στη συλλογή της “Μαντινάδες Κρήτης” που είχε βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών, στον πρόλογο η Λιουδάκη αναφέρεται σε όσους τη βοήθησαν στο έργο συλλογής των μαντινάδων με διάφορους τρόπους. Ιδιαίτερη αναφορά κάνει στο νεαρό Ναπολέοντα Σουκατζίδη  για τον οποίο γράφει:
“Ιδιαίτερα ευχαριστώ το ευγενέστατο και φιλοπρόοδο παιδάκι Ναπολέοντα Σουκατζίδη, που δούλεψε ακούραστα στη συλλογή των μαντινάδων. Οι περισσότερες από τούτες είναι από τις χιλιάδες που βρήκε εκείνος…”
H Mαρία και η Xαρά Λιουδάκη ήταν παιδιά πολυμελούς αγροτικής οικογένειας. H Mαρία ήταν το πρώτο (γεννήθηκε το 1894)  και η Xαρά το τελευταίο παιδί της οικογένειας -με 22 χρόνια διαφορά- ενώ είχαν άλλα έξι αδέλφια. Αποφοίτησε από το Διδασκαλείο Hρακλείου τον Iούνη του 1917 με άριστα.
Το 1922 ιδρύθηκε ο θεσμός για την επιμόρφωση των δασκάλων της δημοτικής εκπαίδευσης. Επειτα από επιτυχείς εξετάσεις φοίτησε στο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα από το 1925 έως το 1927. Στη μετεκπαίδευση είχε δάσκαλό της το Mανόλη Tριανταφυλλίδη, που την ξεχώρισε αμέσως για τα πνευματικά της ενδιαφέροντα και την εισήγαγε στην επιστήμη της Λαογραφίας. Πήρε το πτυχίο της μετεκπαίδευσης με άριστα.
Αποφοιτώντας, ανέλαβε για δέκα χρόνια τη διεύθυνση του Παρθεναγωγείου της Ιεράπετρας. Έδωσε αγώνα για να φτιαχτεί το διδακτήριο, που βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν οι μαθήτριες και προσπάθησε να κινητοποιήσει τους γονείς, που ήταν στην πλειονότητα τους εργάτες, ψαράδες και γεωργοί. «Φροντίσετε να βρείτε τους άρχοντές σας, κινηθείτε, εργαστείτε για τα παιδιά σας» τους έλεγε. Η ίδια ξόδευε από την τσέπη της και μοιράζονταν το φαγητό της με τα πιο φτωχά παιδιά του σχολείου, όπου περνούσε όλη τη μέρα της μέχρι το βράδυ, βοηθώντας τα παιδιά χωρίς αμοιβή, να ξεπεράσουν τις δυσκολίες που είχαν στη μάθηση.
Στη διδασκαλία της εφάρμοζε με ενθουσιασμό τις αρχές του σχολείου εργασίας – στην αρχή στο παρθεναγωγείο και σε συνέχεια στο μεικτό σχολείο που διηύθυνε. Την ίδια εποχή πήρε μέρος στους συνδικαλιστικούς αγώνες, για τη βελτίωση της θέσης των δασκάλων και την παροχή μιας καλύτερης Παιδείας στα παιδιά του λαού. Στη δεκαετία του `30 εκδίδονταν τρεις εφημερίδες στην Ιεράπετρα (ειδικότερα τα χρόνια 1934 και 1935). Oι εφημερίδες αυτές έδωσαν την ευκαιρία στους νέους της εποχής, φοιτητές, επιστήμονες κ.α. να εκφράσουν τις πνευματικές τους ανησυχίες, τα ιδεολογικά τους πιστεύω και τις λογοτεχνικές τους ικανότητες. Συντάκτες των εφημερίδων παρουσιάζονται μεταξύ άλλων οι Nαπολέων Σουκατζίδης και Mαρία Λιουδάκη.
Παράλληλα αφοσιώθηκε στο έργο της συλλογής και της καταγραφής του λαϊκού μας πολιτισμού. Έγραψε 21 διδακτικά βιβλία και συγχρόνως  παρακινούσε τους μαθητές να της φέρνουν λαογραφικό υλικό, που άλλωστε συγκέντρωνε και η ίδια με περιοδείες της στην κρητική ύπαιθρο.