Η 4η Αυγούστου ως πρόβα μέλλοντος (Χάρις Γιαννοπούλου)

Η δικτατορία του Μεταξά δεν έπεσε από τον ουρανό. Προετοιμάστηκε σιωπηλά και μεθοδικά, μέσα από χρόνια σταδιακής εξάντλησης της κοινωνικής αντίστασης, πολιτικής παρακμής και ιδεολογικής καλλιέργειας του φόβου. Ο «κομμουνιστικός κίνδυνος» ήταν το τέλειο άλλοθι, ο πραγματικός στόχος ήταν πάντα η εργατική τάξη, το δικαίωμα στην οργάνωση, στη φωνή, στις διεκδικήσεις, στην αμφισβήτηση.

Ο μεσοπόλεμος στην Ελλάδα ήταν μια εποχή σε θεσμική και κοινωνική αστάθεια. Πολιτικές κυβιστήσεις, παλινόρθωση της μοναρχίας, βίαιη καταστολή των κοινωνικών αγώνων, μια κουρασμένη αστική δημοκρατία που περισσότερο ανεχόταν τον κοινοβουλευτισμό παρά τον πίστευε. Κι όταν η κρίση κορυφώθηκε, η λύση βρέθηκε στο πρόσωπο ενός γραφειοκράτη-στρατιωτικού με εμμονές μεγαλείου και θαυμασμό στους ευρωπαίους ομοϊδεάτες του: τον Μεταξά.

Ο λαός δεν ρωτήθηκε. Αλλά δεν αντέδρασε κιόλας. Είχε προηγηθεί η προετοιμασία: απονομιμοποίηση της Αριστεράς, συνήθεια στην κρατική καταστολή, λογική της «εθνικής ενότητας» με όρους σιωπής. Στις 4 Αυγούστου 1936 δεν έγινε απλώς ένα πραξικόπημα· έγινε η πιο “ομαλή” μετάβαση σε φασισμό που γνώρισε η Ελλάδα.

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν άφησε πίσω του μόνο κραυγές βασανισμένων και καμένα βιβλία, στρατόπεδα εξορίας, φακέλους φρονημάτων, δίκτυα καταδοτών, την ΕΟΝ ως εργαλείο χειραγώγησης της νεολαίας, καταστολή κάθε απεργίας, καθολική λογοκρισία ακόμα και τη σκέψη ως τεκμήριο ενοχής.Άφησε και κάτι πιο διαρκές και επικίνδυνο: την ιδέα ότι μπορείς να καταλύσεις τη δημοκρατία στο όνομα της σωτηρίας της. Ότι η εξουσία μπορεί να πείσει πως σε προστατεύει ακριβώς επειδή σου αφαιρεί τη φωνή.

Κι αυτό, ίσως, είναι το πιο ανθεκτικό κατάλοιπο. Όχι οι στολές και οι χαιρετισμοί, αλλά η εξοικείωση στον αυταρχισμό όταν ντύνεται με τα εθνικά χρώματα.

Κι αν σήμερα στην Ελλάδα κανονικοποιείται ξανά η αστυνομοκρατία, η ποινικοποίηση της διαμαρτυρίας, η συστηματική στοχοποίηση της κοινωνικής ανυπακοής ως εσωτερικού εχθρού, αν το κοινοβούλιο αντιμετωπίζεται σαν διαδικαστικό βάρος, τα δικαστήρια μετατρέπονται σε πολιτικά όπλα και η δημόσια σφαίρα στενεύει, τότε η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά υπενθυμίζεται.

Η δημοκρατία δεν απειλείται μόνο όταν καταλύεται, αλλά και όταν εκφυλίζεται σιωπηλά, όταν η καταστολή μεταμφιέζεται σε θεσμικότητα και η εξαίρεση νομιμοποιείται ως κανόνας.