Αλλοτρίωση: Από τους θρησκευτικούς μύθους στον Μαρξ

Του Ευτύχη Μπιτσάκη

Σε δύο προηγούμενα «σημειώματα» στο Δρόμο (δείτε εδώ και εδώ), υποστήριξα ότι η αρνητική στάση μεγάλου μέρους των λαών της Ευρώπης απέναντι στους πρόσφυγες των πολέμων της Νέας Τάξης, είναι συνέπεια της αλλοτρίωσης της ανθρώπινης ουσίας στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού.

Αποξένωση, αλλοτρίωση. Οι δύο αυτές έννοιες συνήθως ταυτίζονται. Εντούτοις, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η αποξένωση αφορά το γεγονός ότι στις ταξικές κοινωνίες, και ειδικά στον καπιταλισμό, ο παραγωγός (ο προλετάριος) αποξενώνεται από τα μέσα παραγωγής και από το προϊόν της εργασίας του, το οποίο, κατά τον Μαρξ, στέκεται απέναντί του σαν μια δύναμη ξένη και ακατανόητη. Η αλλοτρίωση αφορά το γεγονός ότι στις ταξικές ανταγωνιστικές κοινωνίες εκμηδενίζονται θετικά στοιχεία της ιστορικά διαμορφωμένης ουσίας του ανθρώπου, η οποία, πάλι κατά τον Μαρξ, είναι το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων – σωστότερη ίσως θα ήταν η έκφραση: καθορίζεται από το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων.

Ανθρώπινη φύση και ανθρώπινη ουσία. Συνήθως οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Αλλά η μεν ανθρώπινη φύση αντιστοιχεί προπαντός στη βιολογική πλευρά του ανθρώπινου όντος. Η δε ανθρώπινη ουσία, στην ιστορικά καθορισμένη κοινωνική του υπόσταση. Η διάκριση αυτή συνυπάρχει με την ενότητα των δύο εννοιών (ενότητα των διαφορετικών). Συγκεκριμένα, η υλική, βιολογική φύση είναι καθοριστικός παράγων των κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες αναδραστικά είναι παράγοων καθορισμού της ανθρώπινης φύσης. Βέβαια, όπως είναι γνωστό, η βιολογική υπόσταση του ανθρώπου, προϊόν της μακράς διαδικασίας της εξέλιξης των μορφών της ζωής (της φυλογένεσης) είναι ουσιαστικά σταθερή κατά τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια. Εντούτοις ο εγκέφαλος, όργανο της νόησης, εξελίχθηκε κατά τις τελευταίες χιλιετίες, ως προϊόν της κοινωνικής ζωής και ειδικά της εργασίας (η σχετική άποψη του Ένγκελς επαληθεύτηκε από τη σύγχρονη επιστήμη).

Η αλλοτρίωση της ανθρώπινης ουσίας στις ταξικές κοινωνίες και ειδικά στον αναπτυγμένο καπιταλισμό είναι πριν απ’ όλα συνέχεια των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής. Ο άνθρωπος, και ειδικά ο προλετάριος, ζει και εργάζεται ενταγμένος σε ένα σύνολο ανταγωνιστικών σχέσεων. Ο προλετάριος αγωνίζεται να επιβιώσει σ’ αυτόν τον ανταγωνιστικό κόσμο. Ο κυρίαρχος ατομισμός διαποτίζει και το άτομο, το οποίο φέρνει στην αγορά (στην αγορά εργασίας) το μοναδικό εμπόρευμα που διαθέτει: την εργατική του δύναμη. Κατά την παραγωγική διαδικασία ο εργάτης εκχωρεί μέρος του εαυτού του, για να συντηρήσει τη βιολογική του ύπαρξη. Η αβεβαιότητα, το άγχος, η αποξένωση από το προϊόν της εργασίας του, η εκμετάλλευση, το σύνολο των συνθηκών εργασίας και κοινωνικής ζωής, καθορίζουν το γεγονός και την αίσθηση ότι το άτομο δεν πραγματοποιεί τις δυνάμει δυνατότητές του.

Αυτή είναι μια φτωχή σκιαγραφία της μαρξιστικής αντίληψης για το φαινόμενο της αλλοτρίωσης. Αλλά ο Μαρξ βρήκε μια πρώτη ανάλυση της αλλοτρίωσης στο έργο του Χέγκελ. Κατά τον μεγάλο Γερμανό διαλεκτικό, το απόλυτο πνεύμα, η Ιδέα, αλλοτριώνεται και μεταπίπτει στο έτερόν της: σε αγνή φύση. Πρώτη βαθμίδα: η άρνηση της προηγούμενης κατάστασης. Αλλά κατά τη διάρκεια του ιστορικού γίγνεσθαι, το απόλυτο πνεύμα αρνείται την προηγούμενη «πτώση» και βαθμιαία ανακτά την πρωταρχική ουσία του. Η αλλοτρίωση αίρεται μέσω της φιλοσοφίας.

Τα προηγούμενα είναι συνήθως γνωστά. Αλλά υπάρχει και άλλη μία βαθμίδα λιγότερο γνωστή. Συγκεκριμένα: Στα Ιωάννινα, ήλθαν μια μέρα στο γραφείο μου δύο φοιτητές και μου ζήτησαν να κάνουν μια εργασία για το πρόβλημα της αλλοτρίωσης κατά τη χριστιανική διδασκαλία. Έμεινα κατάπληκτος λόγω άγνοιας, οι φοιτητές επέμεναν και είχαν δίκιο.

Κατά τη χριστιανική διδασκαλία ο Αδάμ και η Εύα, δημιουργήματα του Θεού, ζούσαν στον Παράδεισο. Λόγω του γνωστού αμαρτήματος (το δέντρο της γνώσεως, του καλού και του κακού) εκδιώχθηκαν από τον Παράδεισο. Η πτώση ήταν η άρνηση της πρώτης, παραδείσιας, κατάστασης. Τι ζητούσαν οι απόγονοι του Αδάμ και της Εύας από τον Θεό; Να άρει την πτώση και να αποκαταστήσει την αρχική κατάσταση, να αποκαταστήσει την αρχική «ομοίωση» του ανθρώπου με τον Θεό. Να αποκαταστήσει το αρχαίο «κάλλος».

Ιδού μια σχετική «έκκληση»: «Παραβάσει εντολής δε πάλιν με επιστρέψας εις γήν εξ ής ελήφθην, εις τό καθ’ ομοίωσιν επανάγαγε, τό αρχαίον κάλλος αναμορφώσασθαι». Οι δυτικοί ζητούσαν από τον Δημιουργό την άρση της έκπτωσης και την αποκατάσταση της αρχικής ενότητας.

Έχουμε συνεπώς το σχήμα: Θέση (Παράδεισος), πτώση (άρνηση), άρση της αλλοτρίωσης (άρνηση της άρνησης). Το τριαδικό αυτό διαλεκτικό σχήμα διατύπωσε και ο Χέγκελ, ως βασικό στοιχείο της πορείας του απόλυτου πνεύματος. Η τρίτη βαθμίδα, κατά τον Χέγκελ, θα αντιστοιχούσε στην ενότητα. Στην άρση της αλλοτρίωσης. Σε ένα είδος «τέλους της Ιστορίας» κατά την έκφραση μιας κατηγορίας σύγχρονων διανοητών. Και ο Μαρξ;

Ο Μαρξ, με μια «κοπερνίκεια αναστροφή» εκατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό των «καθαρών εννοιών», πλατωνικών και άλλων, στο πεδίο της κοινωνικής, επίγειας πραγματικότητας. Ανέλυσε τις αντινομίες και το γίγνεσθαι της ιστορίας και ειδικά του καπιταλισμού. Η θεωρία των ιδεολογιών και η ανάλυση των αλλοτριωτικών διαδικασιών αποτελούν μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές του μαρξισμού στην κατανόηση της ιστορίας.

Η πρωταρχική πηγή της αλλοτρίωσης βρίσκεται στον χώρο της υλικής παραγωγής. Με αφετηρία αυτό το κέντρο, το φαινόμενο διαποτίζει το πεδίο της ιδεολογίας, της θρησκείας, της πολιτικής κ.λπ. Χώρος της υλικής παραγωγής: Πολλοί ταυτίζουν την αλλοτρίωση με την αντικειμενοποίηση. Αλλά η αντικειμενοποίηση είναι εκδήλωση των θετικών δυνατοτήτων του κοινωνικού ανθρώπου και θα τον συνοδεύει πάντα στην πορεία του πάνω στη Γη. Η αλλοτρίωση, αντίθετα, είναι προϊόν των ταξικών κοινωνιών και θα εκλείψει σε μια μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία.

Το σύγχρονο προλεταριάτο, κατά τον Μαρξ, θα είναι ο γίγαντας που θα πραγματοποιήσει αυτό το ιστορικό άλμα. Αλλά ο σύγχρονος Προμηθέας περνάει μια περίοδο παρακμής. Και όχι μόνο αυτό. Αντίθετα με την κλασική αντίληψη του μαρξισμού, το εργατικό και το κομμουνιστικό κίνημα αναπτύχθηκε αντιστρόφως ανάλογα με την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Και όπου η εργατο-αγροτική συμμαχία κατέλαβε την εξουσία, σχεδόν παντού απέτυχε να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό.

Φτάσαμε λοιπόν σε ένα διαφορετικό «τέλος» της Ιστορίας. Αλλά η παρούσα αποτυχία του μαρξισμού είναι δυνατόν να ερμηνευθεί μόνο στα πλαίσια της μαρξιστικής αντίληψης της Ιστορίας, η οποία, ως πεδίο δυνατοτήτων, δεν καθορίζεται μόνο από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ο σοσιαλισμός, κατά τον Μαρξ, θα είναι μια πραγματοποίηση των δυνατοτήτων, όταν οι εσωτερικές αντινομίες του καπιταλισμού θα έχουν φθάσει σε παροξυσμό. Και τότε η αντίθεση θα λυθεί με την καταστροφή του ενός ή και των δύο πόλων της.

Ο καπιταλισμός αποτελεί σήμερα κίνδυνο για την επιβίωση της ανθρωπότητας. Το παράξενο είδος που λέγεται άνθρωπος, κινδυνεύει να καταστραφεί από τα ίδια του τα δημιουργήματα.

Ελπίδα; Η επιστροφή, κατά τον Μαρξ, στην αρχέγονη-κοινοτική μορφή κοινωνικής συμβίωσης, όπως είχε διατηρηθεί στην εποχή του, σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης. Επιστροφή με την αξιοποίηση των επιτευγμάτων των επιστημών και της τεχνολογίας. Επιστροφή ως άρνηση της άρνησης. Έργο τιτάνιο, αλλά πραγματοποιήσιμο.

Σημείωση: Για μια αναλυτική διαπραγμάτευση αυτών των προβλημάτων βλ. Το βιβλίο μου: Ανθρώπινη φύση: για έναν κομμουνισμό του πεπερασμένου, εκδ. Τόπος. Επίσης τα παλαιότερα: Θεωρία και πράξη και Φιλοσοφία του ανθρώπου, εκδ. Gutenberg

Δρόμος της Αριστεράς