Ο Δημήτρης Γληνός και ο Νίκος Ζαχαριάδης για την εκκλησία και την Ορθοδοξία

Δύο κείμενα για το ρόλο της εκκλησίας και τη σχέση της με το κράτος

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

από: ημεροδρόμος

Η πρόσφατη διένεξη κυβέρνησης- εκκλησίας, με αφορμή το μάθημα των θρησκευτικών αλλά και κάποιες νύξεις για τις σχέσεις της εκκλησίας με τη χούντα, πέραν του επικοινωνιακού της χαρακτήρα, φέρνει στην επιφάνεια και πάλι το μείζον θέμα της σχέσης κράτους- εκκλησίας. Ένα θέμα που έλκει την καταγωγή του από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, μετά την επανάσταση του 1821.

Δημοσιεύουμε σήμερα δύο σημαντικά κείμενα που αναδεικνύουν τη συμβολή της Αριστεράς και ειδικότερα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας στην προσπάθεια επίλυσης αυτού του προβλήματος, δηλαδή της σχέσης κράτους- εκκλησίας, σχέση που σφραγίζει όλες τις σκοτεινές περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας.
Το πρώτο κείμενο είναι του Δημήτρη Γληνού, του κομμουνιστή δάσκαλου, από τη μελέτη «Πνευματικές μορφές της αντίδρασης», που δημοσιεύθηκε σε πέντε μέρη στο περιοδικό «Νέοι Πρωτοπόροι» (τ. 10-14 Σεπτέμβρης, Οχτώβρης, Νοέμβρης, Δεκέμβρης 1932 και Γενάρης 1933).
Το δεύτερο είναι ένα κείμενο του Νίκου Ζαχαριάδη, Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, δημοσιευμένο στο «Ριζοσπάστη» της 9ης Σεπτεμβρίου 1945 με τίτλο «Η ορθοδοξία».

Το κείμενο του Δημήτρη Γληνού

Δημήτρης Γληνός

«O αντιδραστικός τύπος κάθε φορά, που η ανησυχία για το επαναστατικό κύμα κορυφώνεται , ζητάει με αγωνία τη βοήθεια της Εκκλησίας. Η Ελληνική αστική τάξη δεν βρέθηκε στην ανάγκη να κάμει δυνατούς αγώνες αντιθρησκευτικούς και αντικληρικούς, όπως έγινε σε άλλες χώρες, τον καιρό που οι αστοί στην εξόρμηση τους για την κατάχτηση της εξουσίας έβρισκαν αντιμέτωπη την εκκλησία σύμμαχο της φεουδαρχίας (σ.σ. ο Γληνός αναφέρεται εδώ σε παραδείγματα χωρών όπως της Γαλλίας). Το κράτος το ελληνικό , που δημιουργήθηκε κατά το 1830, την εκκλησία την υπόταξε διοικητικά και την άφησε στον εσωτερικό μαρασμό της, προστατεύοντάς την μόνο απέναντι στις ξένες προπαγάντες. Και η ελληνική εκκλησία στηριγμένη σε μιαν αμετακίνητη παράδοση έπαιζε τον αντιδραστικό ρόλο της περισσότερο με τη νέκρα της παρά με τη δράση της. Το κράτος το απασχολούσε μόνο σαν επίπεδο ρουσφετολογίας στη μοιρασιά των επισκοπικών εδρών και στη διοίκηση των μοναστηριακών χτημάτων.

Όταν η «αστική δημοκρατία» θυμήθηκε την εκκλησία

Ήρθε όμως η στιγμή , όπου ο κίνδυνος από το ξύπνημα των σκλάβων έγινε πολύ μεγάλος. Και τότε θυμήθηκε η «αστική δημοκρατία» την «εκκλησία». Η εκκλησία πρέπει να αναλάβει τη δράση της, να ξαναζωντανέψει το κατηχητικό της έργο , να μορφωθεί ο κλήρος και να εξασφαλιστεί οικονομικά, να δημιουργηθούν καλοί ιεροκήρυκες. Η μοναστηριακή περιουσία να ρευστοποιηθεί για να χρησιμοποιηθεί για την εκκλησιαστική αυτή αναγέννηση. Να λοιπόν ένα λαμπρό λαϊκό περιεχόμενο της αστικής δημοκρατίας. Να δημιουργηθεί ένα πολυάριθμο , οικονομικά εξασφαλισμένο και μορφωμένο ιερατείο για να καλοκαθίσει στη ράχη του λαού και να επιτελέσει όσο μπορεί πιο ευσυνείδητα το έργο του που είναι τόσο χρήσιμο στην άρχουσα τάξη.
Αυτό είναι το νόημα της μεγάλης και σπουδαίας εκκλησιαστικής νομοθεσίας που θεσμοθετήθηκε από τα 1930 ως σήμερα (Νόμος περί των ιεροκηρύκων, περί ιδρύσεως ιερατικών φροντιστηρίων , περί διοικήσεως και διαχειρίσεως της εκκλησιαστικής περιουσίας, περί καταστατικού χάρτου της αυτοκεφάλου εκκλησίας της Ελλάδος, περί ενοριακών ναών και εφημερίων και ταμείου αποδοχών και ασφαλίσεως του κλήρου της Ελλάδος).

Με την επιστημονική θεωρία και την ιστορική κριτική

Εξώφυλλα του περιοδικού «Νέοι Πρωτοπόροι»

Η ελληνική αστική τάξη αναζητεί με αγωνία τη βοήθεια της εκκλησίας , την προικίζει πλουσιοπάροχα, της εξασφαλίζει προνόμια και ελπίζει με τα μέτρα αυτά να επιτύχει το σκοπό της . « Εφημέριοι επαρκώς μορφούμενοι και επαρκώς αμειβόμενοι είναι βέβαιον ότι θα εκπληρώσουν αποτελεσματικώτερον την εν τη κοινωνία υψηλήν αποστολήν της Εκκλησίας» (Εκκλησία, Τέχνη, Παιδεία. Διαφημιστικό φυλλάδιο υπουργείου Παιδείας 1932). Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως η εκκλησία θα δώσει τη βοήθεια που της ζητούν με αναζωογονημένες δυνάμεις. Η εκκλησιαστική νομοθεσία του Υπουργείου της Παιδείας στα τελευταία δύο χρόνια χωρίς άλλο είναι μια γερή συμβολή στην ανασύνταξη των αντιδραστικών δυνάμεων.
Η επαναστατική παράταξη έχει υποχρέωση να προσέξει και στο σημείο αυτό και αν είναι μπορετό να οργανώσει το διαφωτιστικό έργο και στο επίπεδο της θρησκείας. Η γνώμη μου είναι ότι θα ωφελούσε πάρα πολύ η προσπάθεια να διαχυθεί στο λαό η γνώση των φυσικών επιστημών και της ιστορίας των θρησκειών και η κατανόηση του σημερινού κοινωνικού του οργανωμένου ιερατείου. Η προσπάθεια αυτή χρειάζεται μεγάλη προσοχή , για να μη φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα από εκείνο που επιδιώκει . Το ισχυρότερο όπλο του φωτισμού είναι η επιστημονική θεωρία και η ιστορική κριτική. Χρειαζόμαστε λοιπόν συστηματική δουλειά προς αυτές τις δύο κατευθύνσεις»

Ο Ζαχαριάδης για την Ορθοδοξία

Την Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου 1945 στον «Ριζοσπάστη» δημοσιεύθηκε (για την ακρίβεια αναδημοσιεύθηκε από τη «Λαϊκή Φωνή» της Θεσσαλονίκης, εφημερίδα της οργάνωσης περιοχής Μακεδονίας του ΚΚΕ) άρθρο του Νίκου Ζαχαριάδη με τίτλο «Η Ορθοδοξία». Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε σε μέρες που η αστική τάξη και οι αγγλοαμερικανοί έσπρωχναν τη χώρα στην άβυσσο του Εμφυλίου Πολέμου .Γράφτηκε με αφορμή πληροφορίες ότι ο αρχιεπίσκοπος και αντιβασιλέας Δαμασκηνός που βρισκόταν τότε στο Λονδίνο επρόκειτο να συζητήσει με την βρετανική κυβέρνηση και το ζήτημα του Οικουμενικού Πατριαρχείου με στόχο την μετατροπή του σε αντικομμουνιστικό προπύργιο. Θυμίζουμε ότι στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’40 Αμερικανοί και Βρετανοί επεδίωκαν να αποκτήσουν τον έλεγχο του Οικουμενικού Πατριαρχείου και να το χρησιμοποιήσουν στον Ψυχρό Πόλεμο που είχε ήδη αρχίσει. Μια προσπάθεια που ολοκληρώθηκε επιτυχώς το 1949 με την ανάδειξη στον πατριαρχικό θρόνο του έως τότε αρχιεπισκόπου Αμερικής Αθηναγόρα (είναι χαρακτηριστικό ότι στην Κωνσταντινούπολη τον μετέφερε το προσωπικό αεροπλάνο του προέδρου Τρούμαν ο οποίος και τον κατευόδωσε πριν την αναχώρησή του) αφού προηγουμένως απομακρύνθηκε ως «ρωσόφιλος» ο πατριάρχης Μάξιμος που του φόρτωσαν και τη ρετσινιά του «ψυχοπαθούς». ( Για τον πολιτικό ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στα χρόνια εκείνα βλέπε ενδεικτικά: Αγγέλου Βλάχου « Μια φορά κι ένα καιρό ένας διπλωμάτης» τ. Β’ σελ. 55,56, 81,82, 88 και τ. Γ’ σελ. 77, εκδόσεις «Εστία», Βύρωνος Θεοδωρόπουλου «Οι Τούρκοι και εμείς» σελ. 128,129 εκδόσεις Φυτράκης, Αθανασίου Δεληκωστόπουλου «Έξω από τα τείχη, Αθηναγόρας Α’, ο Οικουμενικός Πατριάρχης» σελ. 62, 63, 78 εκδόσεις Άλφα Δέλτα και του ιδίου « Η Ένωσις των Εκκλησιών και η Σοβιετική Πολιτική» , Γιώργου Σεφέρη «Μέρες Ε’ 1 Γενάρη 1945-19 Απρίλη 1951», σελ. 105, εκδόσεις Ίκαρος, Γιώργου Καραγιάννη «Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο» , σελ.239-259, Αλέξη Αλεξανδρή «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο» μελέτη από το βιβλίο «Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις 1923-1987», σελ. 57-63, 126-137, εκδόσεις «Γνώση»).

Το κείμενο του Νίκου Ζαχαριάδη

« Πληροφορίες που δημοσιεύθηκαν σε αθηναϊκές εφημερίδες μας πληροφορούν ότι στο Λονδίνο ο Μακαριώτατος θα συζητήσει με τους υπεύθυνους αγγλικούς κύκλους και το ζήτημα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Είναι ολοφάνερο ότι διακρίνεται προσπάθεια το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Πόλης να μεταβληθεί πάλι όχι μόνο σε στίβο προσωπικών αντιζηλιών και επιδιώξεων που έχουν συναμεταξύ τους διάφοροι χρεοκοπημένοι ιεράρχες, μα και σε όργανο μεγαλοδυναμικών εξωορθοδοξιακών βλέψεων.

ΝίκοςΖαχαριάδης

Στο σημείο αυτό ο ελληνικός Λαός πρέπει να προσέξει εξαιρετικά. Χωρίς να υπάρχει κίνδυνος να πέσει σε ανακρίβειες, μπορεί κανείς να ισχυριστεί εδώ ότι η λαοφθόρα διαμάχη ανάμεσα στους βαλκανικούς λαούς χρονικά συμπίπτει με την εποχή που το Οικουμενικό Πατριαρχείο άρχιζε να κομματίζεται και να γίνεται όργανο ξένων, ανθελληνικών και αντιορθοδοξιακών συμφερόντων.
Ο μεγαλοελλαδίτικος τυχοδιωκτικός εθνικισμός μέσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν έβλαψε και αυτός λίγο το έργο για μια δημοκρατική συνεργασία και συμβίωση στα Βαλκάνια και με τους φατριασμούς της φαναριώτικης παπαδοκρατίας τράφηκε πολλές φορές και ενισχύθηκε το τοπικιστικό διασπαστικό πνεύμα μέσα στους κόλπους της ορθοδοξίας, που τόσο έβλαψε τη λαϊκή και εθνική εξέλιξη και πρόοδο όλων των βαλκανικών λαών.
Το ξάπλωμα και η επικράτηση της Ορθοδοξίας στις χώρες και τους λαούς της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης καθώς και στη Μικρασία και τη Μέση Ανατολή ανταποκρίνεται ιστορικά στην αντίδραση που προκαλούσαν οι τάσεις για πνευματική, πολιτική και οικονομική επέκταση και επιβολή του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους και του καθολικισμού – παπισμού. Μα η επικράτηση αυτή δεν οφείλεται μονάχα σε αρνητικά αίτια. Έχει και θετικά βάθρα γιατί χωρίς να παραγνωρίζουμε τις εθνικές και τοπικές ιδιομορφίες, η Ορθοδοξία ιδεολογικά – πνευματικά ανταποκρίνεται σε μια νοοτροπία λαϊκή, σ’ ένα εσωτερικό ψυχικό δεσμό, που ο Ευρωπαίος κοσμοπολίτης ονομάζει «ανατολικό πνεύμα» και ο ξιπασμένος και έκφυλος Λεβαντίνος περιφρονεί, μα που συγκεντρώνει και εκφράζει εσωτερική λαϊκή ενότητα και εκδηλώνει ανώτερα ιδεώδη και χαρίσματα, άσχετα αν στα χρόνια εκείνα της μεσαιωνικής κατάστασης και του ασιατικού δεσποτισμού του Βυζαντίου κάνουν την εμφάνισή τους με μορφή θρησκευτικοεκκλησιαστική.

Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στα Βαλκάνια

Εδώ θα πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι η Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησιά και η Χριστιανική Θρησκεία γενικότερα, όπως την εκφράζει η Εκκλησία αυτή, παίξαν όχι μόνο στη Ρωσία μα και στα Βαλκάνια ένα προοδευτικό ρόλο τόσο σαν παράγοντας που διευκόλυνε και επιτάχυνε την εθνική διαμόρφωση, συσπείρωση και ανάπτυξη παρέχοντάς της ενιαία ιδεολογικά πλαίσια, όσο σαν στοιχείο που στα χρόνια του εξανδραποδισμού και της σκλαβιάς κάτω απ’ την οθωμανική τυραννία, συνέτεινε σημαντικά και ουσιαστικά στον εθνικοαπελευθερωτικό τότε αγώνα παρά και ενάντια στην αντίδραση και προδοσία που έκαναν σημαντικοί και σημαίνοντες παράγοντες και κορυφές της Ορθοδοξίας ιδιαίτερα στο Φανάρι. Είναι αναρίθμητα τα παραδείγματα που δείχνουν ότι Ταγοί και απλοί στρατευμένοι της εκκλησιαστικής ιεραρχίας πάλεψαν και με το ντουφέκι στο χέρι στο πλευρό του Λαού και ότι μοναστήρια και μοναστήρια είχαν μεταβληθεί σε μπαρουταποθήκες και λαϊκά φρούρια.
Στα χρόνια της χιτλεροφασιστικής υποδούλωσης στην Ελλάδα, παρά την ουσιαστική αντίδραση της κεφαλής της Αυτοκέφαλης Εκκλησιάς, που συνέχιζε την προδοτική και αντιλαϊκή στάση της κατά την περίοδο της τεταρτοαυγουστιανής δικτατορίας, ένα μεγάλο μέρος του Κλήρου τάχθηκε στο πλευρό του Λαού και πολέμησε μαζί του.

Οι ξένοι και το Πατριαρχείο

Η πρώτη σελίδα του «Ριζοσπάστη» της 9ης Σεπτεμβρίου 1945 με το άρθρο του Ν. Ζαχαριάδη, με τίτλο «Η Ορθοδοξία».

Σήμερα η μοναρχοφασιστική αντίδραση προσπαθεί κάτω και από ξένες εμπνεύσεις να σπάσει και την ηρωική αυτή δημιουργία του Κλήρου στον καιρό της Εθνικής Αντίστασης και να κάνει το Οικουμενικό Πατριαρχείο μαζί με την Αυτοκέφαλη Ελληνική Εκκλησιά ξανά όργανο των ξένων επιρροών στα Βαλκάνια, όργανο διάσπασης ανάμεσα στους λαούς της Ορθοδοξίας. Και αυτό το σκοπό όπως φαίνεται εξυπηρετεί το ταξίδι του Μακαριωτάτου στο Λονδίνο, όπου θα πάει να μηχανορραφήσει. Το όλο ζήτημα καταντά πολύ πιο ύποπτο γιατί είναι ανακατεμένος και ο πολύς τεταρτοαυγουστιανός Χρύσανθος.
Εμείς οι Έλληνες πρέπει νάμαστε στο σημείο αυτό πολύ ευαίσθητοι, προσεκτικοί και άγρυπνοι. Η αντιδραστική μοναρχοφασιστική δεξιά και οι συνεργάτες της θέλουν σήμερα να καπηλευθούν και αυτό το αγνό και ακμαίο θρησκευτικό αίσθημα του Λαού μας. Να εμπορευθούν την Ορθοδοξία και να την ξανακάνουν όργανο διχασμού και διχόνοιας στα Βαλκάνια, στην Ευρωπαϊκή Ανατολή και στη Μέση Ανατολή.
Αυτού βρίσκεται σήμερα ένας σοβαρός κίνδυνος. Τεταρτοαυγουστιανοί, δοσίλογοι και συνθηκολόγοι καθοδηγητές στην Ελληνική Εκκλησία είναι μια απειλή εθνική και προς τα μέσα και προς τα έξω.

Ο προορισμός

Η Ελληνική Ορθοδοξία και γενικότερα η Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησιά, πρέπει να αποβλέψουν στο μοναδικό προορισμό τους που μπορεί να τους δώσει και μια ατράνταχτη ιστορική δικαίωση : Να γίνουν συνδετικοί κρίκοι ανάμεσα στους λαούς της Ορθοδοξίας, απόστολοι της πνευματικής, πολιτικής και οικονομικής συνεννόησης και συνεργασίας. Σ’ αυτόν το ρόλο και την αποστολή, πρωτοπόρο και πρωτεργάτη θέλει ο Λαός της Ελλάδας την Ορθόδοξη Εκκλησιά του. Το πρώτο βήμα θα γίνει με την αποκατάσταση συνεργασίας και ενότητας στους κόλπους της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας.
Σε μια τέτοια κίνηση, που από πολλούς τώρα μήνες συνεχίζεται και καρποφορεί, δεν παίρνει επιδεικτικά μέρος η Ελληνική Αυτοκέφαλη Εκκλησία, που στις αντιορθοδοξιακές πλεκτάνες της προσπαθεί να μπλέξει και το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Πόλης.

Η φωνή του λαϊκού κλήρου

Είναι μια καθαρή ξενοκίνητη διασπαστική κίνηση που αν παρουσιάζει μερικές επιτυχίες είναι γιατί επικρατεί στην Εκκλησιά της Ελλάδας ένα τεταρτοαυγουστιανό εσωτερικό καθεστώς που πνίγει την εσωεκκλησιαστική δημοκρατική παράδοση, πνίγει τη φωνή του λαϊκού κλήρου και κρατά στην αρχή προδότες, δοσίλογους, συμβιβαστές που εξυπηρετούν μόνο ξένους σκοπούς και συμφέροντα.
Είναι απαραίτητο, λοιπόν, ένα εσωτερικό σάρωμα, θαρραλέο και εξυγιαντικό μέσα στις γραμμές της Ελληνικής Εκκλησίας. Για να ξαναβρεί την ισορροπία Και να γίνει όπως τη θέλει ο Λαός, παράγοντας συμφιλίωσης, αδελφοσύνης, ειρήνης και συνεργασίας ανάμεσα στους Λαούς της Ορθοδοξίας».