Κόκκινο καμίνι: Ο γυναικείος Οκτώβρης (της Πένης Γαλάνη)

Πέμπτη 11 Ιανουαρίου 2018

Ο γυναικείος Οκτώβρης (της Πένης Γαλάνη)

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί εισήγηση που κατατέθηκε στην εκδήλωση που διοργάνωσε στις 7 Δεκεμβρίου ο Όμιλος Μαρξιστικών Ερευνών, με το Σύλλογο Διάδοσης Μαρξιστικής Σκέψης Γ. Κορδάτος, τον ΜΑΧΩΜΕ, τον Όμιλο Επαναστατικής Θεωρίας και τα περιοδικά Ουτοπία και Μαρξιστική Σκέψη.

Η πoρεία της Οκτωβριανής επανάστασης ακολουθεί πολλά μονοπάτια και αρκετά απ’αυτά δεν έχουν φωτιστεί επαρκώς για να εξάγουμε γόνιμα συμπεράσματα γύρω απ’ την επίδρασή της σ’όλες τις σφαίρες κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας. Ένα τέτοιο είναι και το γυναικείο ζήτημα ως πτυχή «της εφόδου στον ουρανό», που παρόλη τη σημασία του, δεν έχει μελετηθεί ουσιαστικά από την ελληνική και παγκόσμια επαναστατική αριστερά, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στην διαθέσιμη βιβλιογραφία.

Αν λάβουμε υπόψη τα λεγόμενα «κλασικά» έργα που χαρακτήρισαν και χαρακτηρίζουν αυτή τη μεγάλη απόπειρα για την ανθρωπότητα θα αντιληφθούμε ότι ενώ υπάρχουν και συνεχίζουν να απασχολούν τη συλλογική συζήτηση έργα για το κράτος, την επανάσταση, το σοσιαλισμό/κομμουνισμό, τη θέση και το ρόλο της εργατικής τάξης αλλά και για πληθώρα άλλων ζητημάτων δεν ισχύει το ίδιο για το ζήτημα της γυναίκας και της χειραφέτησής της, τη θέση και το ρόλο της στην ίδια την επαναστατική διαδικασία αλλά και μετά από αυτή.

Πέρα από τις εξέχουσες πολιτικές φυσιογνωμίες της Αλεξάνδρα Κολλοντάι που μεταξύ άλλων διετέλεσε και Λαϊκή Κομισάριος για την Κοινωνική Πρόνοια μετά την επανάσταση αλλά και της Νάντια Κρούπσκαγια, που υπήρξε στέλεχος σε σημαντικές θέσεις όπως είναι το Συμβούλιο του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας συνεισφέροντας καθοριστικά στην ανάπτυξη της μαρξιστικής παιδαγωγικής, λίγα είναι γνωστά και κυρίως μικρή είναι η συζήτηση γύρω από το γυναικείο στοιχείο που όπως φαίνεται διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο τόσο στην πορεία προς την επανάσταση όσο και στην μετάπειτα οικοδόμηση της Σοβιετικής Ένωσης.

Για παράδειγμα, λίγο είναι γνωστό ότι στις 23 Φλεβάρη του 1917 (8 Μάρτη κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο) ήταν οι εργαζόμενες γυναίκες που κατέλαβαν τους δρόμους της Πετρούπολης, πυροδοτώντας ένα κίνημα που θα οδηγούσε στην πτώση του Τσάρου μια βδομάδα αργότερα. Ήταν οι εργάτριες της κλωστοϋφαντουργίας που με σύνθημα «ψωμί και ειρήνη» ως απάντηση στο θάνατο πάνω από 2 εκατομμυρίων Ρώσων στρατιωτών στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, αρνήθηκαν να δουλέψουν και κατέβηκαν σε απεργία. Παρά την έλλειψη σχεδίου αλλά και τις αντιρρήσεις πολιτικών ηγετών της εποχής, οι γυναίκες επέμειναν και τελικά η απεργία αποδείχτηκε εξαιρετικά μαζική, με τη συμμετοχή περίπου 90 χιλιάδων εργατών. Τις επόμενες μέρες, η απεργία έγινε γενική και ένα σοβιέτ ιδρύθηκε στην Πετρούπολη. Μετά από 4 μέρες, ο Τσάρος αναγκάστηκε να παραιτηθεί και η προσωρινή κυβέρνηση χορήγησε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες που αποτελούσε ένα απ’τα βασικά αιτήματα του αγώνα.

Η κατανόηση της ιστορίας γύρω από την Παγκόσμια Ημέρα των γυναικών δεν αναφέρεται τυχαία καθώς είναι σημαντική για την κατανόηση των αντίστοιχων εορτασμών το 1917 στην Πετρούπολη αλλά και του ευρύτερου ρόλου του γυναικείου στοιχείου στην εξέλιξη των επαναστατικών γεγονότων. Ήδη από το 1908, στις Η.Π.Α. είχαν δημιουργηθεί μεγάλες αναταραχές και συζητήσεις μεταξύ των γυναικών γύρω από την ανισότητα και την καταπίεση που υφίστανται. Μετά την πρώτη Εθνική μέρα της γυναίκας στις Η.Π.Α. το 1909, έπειτα από δήλωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος Αμερικής, το γυναικείο κίνημα σημαδεύτηκε από μια ιστορική απόφαση. Στο δεύτερο Διεθνές συνέδριο Εργαζόμενων Γυναικών που διεξάγεται στην Κοπεγχάγη, η Κλάρα Τσέτκιν- αρχηγός τότε του Γραφείου Γυναικών του Σοσιαλδημοκρατικου κόμματος Γερμανίας- καταθέτει την ιδέα για εορτασμό της Παγκόσμιας ημέρας της γυναίκας, προτείνοντας να θεσμοθετηθεί η ίδια μέρα, κάθε χρόνο και σε κάθε χώρα ως εορτασμός, προκειμένου να ωθηθούν οι γυναίκες στην διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου. Η διάσκεψη με πάνω από 100 γυναίκες εκπροσώπους συνδικαλιστικών ενώσεων, σοσιαλιστικών κομμάτων, λεσχών εργαζομένων γυναικών και εκλεγμένων γυναικών που προέρχονταν από 17 χώρες τελικά ενέκρινε την πρόταση και έτσι η παγκόσμια ημέρα της γυναίκας ήταν γεγονός. Ένα χρόνο αργότερα, περισσότερες από ένα εκατομμύριο γυναίκες αλλά και ο αντίστοιχος αριθμός ανδρών παρακολούθησαν τα συλλαλητήρια για την παγκόσμια ημέρα της γυναίκας που πραγματοποιήθηκαν σε 4 χώρες έχοντας σαν προμετωπίδα τα δικαιώματα των γυναικών στην εργασία, την ψηφοφορία, την εκπαίδευςη, τα δημόσια αξιώματα και το τέλος των διακρίσεων. Τέσσερα χρόνια μετά, και κάτω από τις δραματικές συνθήκες που επέβαλλε ο πόλεμος, οι γυναίκες σε όλην την Ευρώπη αντιτάχθηκαν στον πόλεμο με μαζική συλλαλητήρια προάγοντας ταυτόχρονα τη γυναικεία αλληλεγγύη.

Σ’αυτό το πλαίσιο ήρθε αργότερα να τοποθετηθεί και η Οκτωβριανή επανάσταση του 1917, κατοχυρώνοντας προηγουμένως το δικαίωμα στην γυναικεία ψήφο η οποία όμως δεν ήρθε ούτε αβίαστα ούτε και με σύγκλιση όλων των απόψεων. Ήταν η Κλάρα Τσέτκιν, Γερμανή ηγέτιδα, σοσιαλίστρια και ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών, που αναζητώντας τρόπους για να προσελκύσει περισσότερες γυναίκες στην υπόθεση του σοσιαλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, κάλεσε για θεσμοθέτηση της ειδικής μέρας των γυναικών προκειμένου να προωθηθεί το δικαίωμα ψήφου τους στη δεύτερη διεθνή διάσκεψη σοσιαλιστριών. Η ίδια, που έβλεπε τις γυναίκες ως ξεχωριστή κατηγορία οργάνωσης, θεωρούσε πώς το δικαίωμα ψήφου αποτελούσε μια χρήσιμη δημοκρατική μεταρρύθμιση για το προλεταριάτο. Ωστόσο, πολλές σοσιαλίστριες ήταν αρχικά εχθρικές θεωρώντας το δικαίωμα ψήφου αστικό αίτημα, με πιο χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Αλεξάντρα Κολλοντάι που το 1908 έγραφε ότι το γυναικείο ζήτημα για τις φεμινίστριες είναι ζήτημα ‘δικαιωμάτων και δικαιοσύνης’ ενώ για τις εργάτριες είναι ‘ψωμιού’. Ήταν τέτοια όμως η ελκτικότητα του ζητήματος στις γυναίκες εργάτριες που διάφορες σοσιαλίστριες και ακτιβίστριες αναθεώρησαν τη θέση τους και έθεσαν το δικαίωμα ψήφου σε νέο πλαίσιο. Η ίδια η Κολλοντάι θα γράψει λίγο αργότερα σε άρθρο της στην Πράβντα πως η απονομή ίσων δικαιωμάτων στις γυναίκες θα ολοκλήρωνε την επανάσταση καθώς «δε γίνεται να αγνοείται ο μισός πληθυσμός της απελευθερωμένης Ρωσίας». Ήταν άλλωστε η ανακήρυξη της Παγκόσμιας μέρας της γυναίκας- ο πρώτος και μοναδικός σοσιαλιστικός εορτασμός των γυναικών- που απέδειξε τη σημασία του ζητήματος για το γυναικείο προλεταριάτο. Είναι ενδεικτικό πως ο ίδιος ο εορτασμός αυτής της μέρας στη Ρωσία το 1913 πυροδότησε διαμάχες αφού οι ακτιβίστριες του φεμινιστικού φάσματος έδιναν έμφαση στη διαταξική οργάνωση γυναικών ενώ οι σοσιαλίστριες στην κινητοποίηση των γυναικών της εργατικής τάξης που θα ενώνονταν με το υπόλοιπο προλεταριάτο. Έτσι, η απήχηση της μέρας στον πολυποίκιλο, γυναικείο πληθυσμό ήταν μεγάλη. Ωστόσο, οι σοσιαλιστές ηγέτες δεν τοποθετήθηκαν εξαρχής θετικά απέναντι σ’αυτές τις εξελίξεις. Η Ροσέλ Ρουθτσάιλντ, ακαδημαϊκός που ειδικεύεται στη σοβιετική και εβραϊκή ιστορία των γυναικών, αναφέρει πως κατά τη διάρκεια του ξεσπάσματος της επανάστασης του Φλεβάρη, ο Τρότσκι διαμαρτυρόταν λέγοντας πως «Παρ’ όλες τις οδηγίες, οι εργάτριες στην κλωστοϋφαντουργεία σε αρκετά εργοστάσια κατέβηκαν σε απεργία» ενώ ο Μπολσεβίκος Βασίλι Καϊούροφ ισχυρίστηκε πως το προηγούμενο βράδυ, είχε παροτρύνει τις γυναίκες εργάτριες να δείξουν «αυτοσυγκράτηση και πειθαρχία, αλλά ξαφνικά έγινε απεργία». Στην πραγματικότητα, η στρεβλή εικόνα της οπισθοδρομικής γυναίκας εργάτριας που έπρεπε να επικέντρωνεται αποκλειστικά στην τάξη της, αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό μέρος της διαμάχης για τους ρόλους των γυναικών με το που ανέλαβαν την εξουσία οι Μπολσεβίκοι. Παρόλα αυτά φάνηκε πως οι γυναίκες, όχι απλά διέψευσαν τα στερεότυπα, όπως λέει και η Ρούθτσαιλντ, αλλά συχνά εφάρμοσαν τα επαναστατικά τους μαθήματα σε μεγαλύτερο βάθος και τόλμη απ’ τους άντρες συντρόφους τους.

Η επανάσταση του Φλεβάρη και τα επακόλουθά της δείχνουν με τον πιο εκκωφαντικό τρόπο την εισβολή των γυναικών στη δημόσια σφαίρα, απαιτώντας πλήρη πολιτικά και πολλά άλλα δικαιώματα. Και είναι η ίδια η νίκη των Μπολσεβίκων που έφερε τον Λένιν αντιμέτωπο με τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που απαιτούνταν για να αμφισβητηθούν έμπρακτα οι θεσμοί της πατριαρχίας σ’όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Οι εκλογές της Συντακτικής Συνέλευσης αποτέλεσαν ορόσημο για αυτή τη διαδικασία μιας και ήταν οι πρώτες εκλογές στις οποίες οι Ρωσίδες γυναίκες άνω των 20 ετών μπόρεσαν όχι μόνο να ψηφίσουν αλλά και να θέσουν υποψηφιότητα, αποτελώντας έτσι τις πιο ελεύθερες εκλογές που διεξήχθησαν ποτέ στη Ρωσία μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991.

Στην πορεία οικοδόμησής του, το σοβιετικό καθεστώς προχώρησε στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων της γυναίκας μέσω διάφορων νόμων για ίση αμοιβή με τον άνδρα, ίδρυση δημόσιου ταμείου ασφάλισης και νομιμοποίηση του πολιτικού γάμου. Οι γυναίκες σύζυγοι είχαν πλέον τα ίδια δικαιώματα με τους άνδρες συζύγους τους ενώ το διαζύγιο ήταν νόμιμο και διαθέσιμο για όλους. Για πρώτη φορά στην ιστορία, μια γυναίκα συμμετείχε στην κυβέρνηση όταν η Κολλοντάι έγινε Λαϊκή Επίτροπος κοινωνικής ευημερίας. Παράλληλα, ιδρύεται το «Υπουργείο για την Προστασία της Μητρότητας και των Παιδιών» και οι μετρρυθμίσεις που ακολούθησαν τόσο για την φροντίδα μητέρας και παιδιών όσο και για την κοινωνικοποίηση οικιακών εργασιών απάλλαξαν από πολλά βάρη τις γυναίκες της σοβιετικής Ρωσίας (άδειες μητρότητας, απαγόρευση μετατάξεων και απολύσεων, εξειδικεύμενες κλινικές, αντίστοιχες υπηρεσίες, κ.α). Το 1920 μάλιστα, η Ρωσία γίνεται η πρώτη χώρα που αναγνώρισε το δικαίωμα στην έκτρωση, σχεδόν 53 χρόνια πριν τις ΗΠΑ και 71 χρόνια πριν τον Καναδά! Ωστόσο, η πορεία μια σειράς αντι-μεταρρυθμίσεων που ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και επεκτάθηκαν μετά το 1930 άρχισαν να θέτουν σε δυσμενή θέση όλες αυτές τις κατακτήσεις. Με νόμο του 1934 η πορνεία τιμωρείται με φυλάκιση, το διαζύγιο γίνεται λιγότερο εφικτό και πιο ακριβό ενώ το 1936 ποινικοποιείται η έκτρωση με τη στοιχειοθέτηση ότι «η γυναίκα έχει πια απελευθερωθεί» και «ο σοσιαλισμός έχει ήδη επιτευχθεί». Τα βήματα προς τα πίσω διαδέχτηκαν την παλινόρθωση κι αυτή με τη σειρά της ήρθε να αναιρέσει μεγάλο τμήμα του νομοθετικού πλαισίου που κατοχύρωνε μια σειρά βασικών δικαιωμάτων για τη γυναίκα.

Παρότι στην σοβιετική και παγκόσμια ιστορία, υπήρξαν στιγμές που το γυναικείο κίνημα κατάφερε να καταρρίψει εν μέρει τα νομικά εμπόδια της ανισότητας και της πατριαρχίας, στη σημερινή εποχή της καπιταλιστικής κρίσης και της καταπάτησης κάθε κατοχυρωμένου εργατικού και λαϊκού δικαιώματος, το τοπίο μοιάζει αρκετά διαφορετικό. Η καταπίεση της γυναίκας αλλά και των ΛΟΑΤΚΙΑ ατόμων, η πατριαρχία-ανδροκρατία και η οικογένεια μαζί με το πρόβλημα της επιβίωσης που φθείρει τον οικονομικό της ρόλο της τελευταίας, παίρνουν εκρηκτική διάσταση. Παρότι γραμμένο τον προηγούμενο αιώνα, το βίβλιο «γυναίκες, φυλή και τάξη» της Άντζελα Ντέιβις-ιστορικής φιγούρας των Μαύρων Πανθήρων, του γυναικείου κινήματος και του Κ.Κ. Η.Π.Α.- αποδίδει πολύ εύστοχα τη σημερινή κατάσταση αναφέροντας πως «η τωρινή επιδημία βιασμών εμφανίζεται σε μια περίοδο όπου η τάξη των καπιταλιστών ψάχνει να επανεδραιώσει λυσσασμένα την ισχύ της μέσα σε ένα περιβάλλον διεθνών και εσωτερικών προκλήσεων. Ο ρατσισμός και ο σεξισμός, κεντρικά στοιχεία στην εγχώρια στρατηγική της αυξανόμενης οικονομικής εκμετάλλευσης, γνωρίζουν ώθηση πέρα από κάθε προηγούμενο. Ο πολλαπλασιασμός της σεξουαλικής βίας είναι το κτηνώδες πρόσωπο μιας γενικευμένης εντατικοποίησης του σεξισμού που συνοδεύει την ταξική αυτή επίθεση». Άλλωστε και τα επίσημα στοιχεία είναι τόσο καθηλωτικά που δύσκολα χωρούν αμφισβήτηση: 35% των γυναικών παγκοσμίως έχει βιώσει σωματική και/ή σεξουαλική βία από τον σύντροφό ή από κάποιο άγνωστο κάποια στιγμή στην ζωή του, σχεδόν 1 στις 2 γυναίκες στην Ε.Ε. που έχουν βιώσει περιστατικά σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής βίας, δεν το έχουν πει ποτέ σε κανέναν ενώ μόνο το 2% με 10% των βιασμών αναφέρονται (στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας).

Σήμερα απαιτείται ένα αποφασιστικό βήμα για την οργάνωση και τον πολιτικό-ιδεολογικό εξοπλισμό ενός σύγχρονου, γυναικείου κινήματος που θα διεκδικεί τα στοιχειώδη και παλιότερα νομικά κατοχυρωμένα δικαιώματά του καθώς και το δικό του ζωτικό χώρο. Ωστόσο, η απελευθέρωση της γυναίκας και η ρίζα του προβλήματος της πατριαρχίας και της ανδροκρατίας βρίσκεται βαθύτερα, στον ίδιο το θεσμό της οικογένειας των εκμεταλλευτικών συστημάτων. Όπως αναφέρει και ο Μαρξ, η οικογένεια αποτελεί ταυτόχρονα το απαραίτητο στοιχείο για την παραγωγή του ανθρώπινου είδους μέσω της σεξουαλικής ένωσης των δυο φύλων και το οικονομικό κύτταρο της παραγωγής αγαθών και προϊόντων. Είναι η ανάδυση της «ατομικής ιδιοκτησίας, των τάξεων και του κράτους», όπως τονίζει ο Ένγκελς , που γέννησε την καταπίεση της γυναίκας και την πατριαρχική κοινωνία προσδίδοντας στον κοινωνικό καταμερισμό των δύο φύλων εκμεταλλευτικά χαρακτηριστικά. Σε εκείνη την περίοδο η γυναίκα περιορίστηκε στο νοικοκυριό και υποβιβάστηκε σε «μηχανή παραγωγής» των απογόνων και κληρονόμων της ιδιοκτησίας του άνδρα-πατριάρχη. Τότε ήταν που οι αντιθέσεις στις σεξουαλικές αλλά και ευρύτερα κοινωνικές σχέσεις των δύο φύλων αλλά και μεταξύ των ανθρώπων διαφορετικών σεξουαλικών προσανατολισμών μετατράπηκαν σε ανταγωνιστικές. Άλλωστε η ισότητα των δύο φύλων δεν επιτεύχθηκε με την ένταξη της γυναίκας στην παραγωγή. Γι’ αυτό και η πατριαρχία/ανδροκρατία- παρότι απαιτούν άμεσα μέτρα αναχαίτισης- δεν ξεριζώνονται τελικά με μεταρρυθμίσεις αλλά με επαναστατικό μετασχηματισμό των σχέσεων παραγωγής και του κοινωνικού πολιτισμού.

Η μελέτη της εμπλοκής των γυναικών στα γεγονότα του 1917 μέσα από διαδηλώσεις και διάφορες μορφές γυναικείου ακτιβισμού όπως η σπουδαία μάχη για το δικαίωμα ψήφου είναι σημαντική για την κατανόηση της ιστορικής σημασίας των ζητημάτων που αφορούν αστικοδημοκρατικά δικαιώματα και μεταρρυθμίσεις καθώς και έννοιες της φεμινιστικής συμβολής στην επαναστατική δράση.

Η κρίση και σύγχρονη επίθεση στη ζωή της εργατικής τάξης και του λαού οδηγεί σ’ ένα ιστορικό πισωγύρισμα όσον αφορά στην οικογένεια, τη γυναίκα και τους ανθρώπους διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού. Όπως αναφέρει και η Σίλβια Φεντερίτσι «... ο καπιταλισμός, ως κοινωνικό-οικονομικό σύστημα, είναι αναγκαστικά προσηλωμένος στο ρατσισμό και το σεξισμό. Γιατί ο καπιταλισμός πρέπει να δικαιολογήσει και να προκαλέσει σύγχιση ως προς τις αντιφάσεις που ενσωματώνουν οι κοινωνικές του σχέσεις – την υπόσχεση της ελευθερίας έναντι της πραγματικότητας του εκτεταμένου καταναγκασμού, και την υπόσχεση της ευημερίας έναντι της πραγματικότητας της εκτεταμένης ένδειας – υποτιμώντας τη «φύση» αυτών που εκμεταλλεύεται: γυναίκες, αποικιακά υποκείμενα, απόγονοι Αφρικανών σκλάβων, μετανάστες που εκτοπίστηκαν από την παγκοσμιοποίηση. Στον πυρήνα του καπιταλισμού υπάρχει και η διαλεκτική συσσώρευσης και καταστροφής της εργατικής δύναμης, για την οποία οι γυναίκες έχουν πληρώσει το μεγαλύτερο κόστος, με τα σώματά τους, την εργασία τους, τη ζωή τους».

Σήμερα, που εμφανίζονται περισσότερο από ποτέ οι αντικειμενικές τάσεις για μείωση του εργάσιμου χρόνου, κοινωνικοποίηση του νοικοκυριού και της ανατροφής των παιδιών αλλά και απελευθέρωση της γυναίκας από όλα τα δεσμά, απαιτείται μαχητική συνάντηση -μέσα από τη δική τους αυτοτέλεια- όλων των κοινωνικών χώρων που αποτελούν τους φορείς και τα υποκείμενα της ιστορικής προοπτικής της χειραφέτησης. Μια τέτοια συνάντηση μπορεί να προωθήσει τη διεκδίκηση και απόσπαση σημαντικών κατακτήσεων και ταυτόχρονα να δώσει ώθηση σε ένα συνολικό πολιτικό και κοινωνικό μέτωπο χειραφέτησης που θα δοκιμάζεται στην άμεση πολιτική υπόθεση της ανατροπής αλλά και θα συνδεέεται με την προοπτική μιας βαθύτερης πολιτισμικής στροφής.

Πηγές