Από τον ευγονισμό και τον ρατσισμό στον φασισμό και τη γενοκτονία

Η κοινωνία έχει τις δικές της διακλαδώσεις… (φωτο Στ. Ελληνιάδη)

Το «Ολοκαύτωμα», όπως έχει καθιερωθεί να ονομάζεται η καμπάνια εξόντωσης των Εβραίων, η Σοά, δεν αποτελούσε κεντρικό ζήτημα για αρκετά χρόνια μετά τον πόλεμο, μέχρι που, εξ αιτίας μιας σειράς παραγόντων που αναφέρονται από τον Enzo Traverso στο βιβλίο του Η Ιστορία ως Πεδίο Μάχης (Εκδόσεις του 21ου), όχι μόνο αναδύθηκε στην επιφάνεια, αλλά αυτονομήθηκε και κυριάρχησε στη σύγχρονη αξιολόγηση των μεγάλων συμβάντων του 20ου αιώνα.

Και όχι παντού, με δεδομένες τις διαφοροποιήσεις στις πολιτικο-ιστορικές προτεραιότητες των δυνάμεων που κυβερνούν τις ευρωπαϊκές χώρες ειδικά από το 1990 και μετά. Σε ορισμένα κράτη της (πρώην) ανατολικής Ευρώπης, προκειμένου να αναδειχτούν κυρίαρχα τα εθνικά παθήματα, τα ιστορικά γεγονότα προσαρμόστηκαν στις τοπικές σκοπιμότητες. Αντιθέτως, σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες το Ολοκαύτωμα πουσαρίστηκε σε υψηλά επίπεδα αφενός για να υποβαθμιστούν άλλα σοβαρά εγκλήματα που πραγματοποιήθηκαν επί ευρωπαϊκού εδάφους και αφετέρου να εξυπηρετηθούν πολιτικές που εκπορεύονται από τα μητροπολιτικά κέντρα σε σχέση με τη Μέση Ανατολή, τη Ρωσία, τον κομμουνισμό, τη νεοαποικιοκρατία κ.λπ. Είναι προφανές ότι η αποδέσμευση του Ολοκαυτώματος από τη χιτλερική επίθεση στη Σοβιετική Ένωση δεν είναι τόσο αθώα και συνδέεται με άλλες σκοτεινές επιδιώξεις των δεξιών πολιτικών και των νέων ιστορικών. Ούτε τόσο αντικειμενική είναι η προσπάθεια αποσύνδεσης του ναζιστικού φαινομένου από τις «προεργασίες» που συντελούνταν στο δυτικό κόσμο.

Στέλιος Ελληνιάδης

Άνθρωποι και Υπάνθρωποι

Για δεκαετίες, η γενοκτονία των Εβραίων είχε θεωρηθεί σχεδόν περιθωριακό γεγονός στο ιστοριογραφικό επίπεδο. Ύστερα, με τη μνημονική ανάκληση των δυτικών κοινωνιών –τη δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, τον Πόλεμο των Έξι Ημερών, τη μιντιακή «εστίαση» στους «αρνητές», τις μαρτυρίες των επιζώντων, την επιτυχία των λογοτεχνικών έργων  του Πρίμο Λέβι, του Ζαν Αμερί ή του Ίμρε Κέρτες- το Ολοκαύτωμα εγκαταστάθηκε στις αναπαραστάσεις μας του παρελθόντος, αποχτώντας μοναδικά γνωρίσματα. Από μια ιστορία του ναζισμού χωρίς τη Σοά περάσαμε στην ιστορία της Σοά ως γεγονότος προικισμένου με αυτονομία. Αυτή η επικέντρωση επιβλήθηκε στις κοινωνικές επιστήμες, φτάνοντας στη γέννηση των Σπουδών Ολοκαυτώματος (Holocaust Studies), σαν ξεχωριστού κλάδου.

[Το Ολοκαύτωμα] είναι δύσκολο να μελετηθεί χωρίς να λάβει κανείς υπόψη του το γεγονός ότι η ναζιστική βία στρεφόταν ενάντια σ’ ένα πολύ ευρύ φάσμα «εχθρών», στρατιωτικών και πολιτικών, εθνικών και «φυλετικών»: από τους συμμαχικούς στρατούς ως το σοβιετικό κομμουνισμό, από τους Σλάβους ως τους Τσιγγάνους, από τους αντιστασιακούς ως τους ομοφυλόφιλους. Σε πείσμα των ιδιαιτεροτήτων του, το Ολοκαύτωμα δεν μπορεί να ξεκοπεί απ’ αυτό το πλαίσιο.

Ο Χίτλερ έδωσε σ’ αυτό το μίγμα μια πρωτόγνωρη πολιτική διάσταση: ταύτισε πρώτα τους Εβραίους με το φιλελευθερισμό και το μπολσεβικισμό κι έδειξε στη συνέχεια το δρόμο μιας αναγέννησης της Γερμανίας μέσα από την πάλη ενάντια στους εχθρούς της: τις δυτικές δημοκρατίες και κυρίως τη Σοβιετική Ένωση. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτή η πάλη μεταμορφώθηκε σε σταυροφορία, σε μάχη φορτισμένη με θρησκευτική δύναμη, βιωμένη σαν πίστη, σε ένα τιτάνιο και αποκαλυψιακό αγώνα.

Αν ο ναζιστικός αντισημιτισμός δεν είχε αντίστοιχο εκτός Γερμανίας, τα υλικά που αποτέλεσαν τη σύνθεσή του ήταν διαθέσιμα, σε μεγάλη κλίμακα, στο σύνολο του δυτικού κόσμου. Ο κοινωνικός δαρβινισμός είχε γεννηθεί στην Αγγλία, ενώ ο ευγονισμός είχε βρει θεωρητική διατύπωση και πρακτικές εφαρμογές σε πολλές χώρες. Ο Γάλλος κοινωνικός ανθρωπολόγος Ζορζ  Βασέ ντε Λαπούζ, συγγραφέας του βιβλίου Ο Άριος, ο κοινωνικός του ρόλος (1899), σύστηνε τη βελτίωση της φυλής μέσω σχεδιασμένης  επιλογής. Ο μελλοντικός Αμερικανός Πρόεδρος Θίοντορ Ρούσβελτ είχε παρουσιάσει ένα πρόγραμμα στείρωσης και εγκλεισμού των επικίνδυνων κοινωνικών κατηγοριών στο έργο του The Winning of the West (1911).

Το 1864, η Ανθρωπολογική Εταιρία του Λονδίνου οργάνωσε ένα συνέδριο όπου ένας από τους κύριους συνεργάτες του Δαρβίνου, ο Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας, παρουσίαζε την «εξαφάνιση των κατώτερων φυλών» στον αποικιακό κόσμο σαν παράδειγμα του «νόμου της φυσικής επιλογής».

Στο Social Evolution, μια από τις πιο πολυδιαβασμένες πραγματείες κοινωνικού δαρβινισμού στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Μπέντζαμιν Κιντ επιβεβαίωνε την ιδέα αυτή, υπογραμμίζοντας ότι «οι τραχιές μέθοδοι της κατάχτησης» απλώς επιτάχυναν τα αποτελέσματα ενός φυσικού νόμου. Η προπαγάνδα που συνόδευε τις σφαγές αυτές θυμίζει, από μερικές απόψεις, τις οδηγίες που δόθηκαν στη Βέρμαχτ στο ανατολικό μέτωπο, από το καλοκαίρι του 1941, εξηγώντας γιατί ήταν αναγκαία η εξόντωση των Εβραίων, η εκτέλεση των πολιτικών κομισάριων του Κόκκινου Στρατού και η υποταγή των Σλάβων Untermenschen (σημ.: υπανθρώπων).

Πολυάριθμα είναι τα παραδείγματα που θα μπορούσαν να εικονογραφήσουν αυτές τις σημασιολογικές ομοιότητες, από τον πόλεμο της Αλγερίας του 1830 ως εκείνον της Αιθιοπίας του 1935 (από τα «καπνίσματα» του στρατάρχη Μπυζό ως τους χημικούς βομβαρδισμούς του στρατάρχη Μπαντόλιο). Το 1851, ο Πίτερ Μπάρνετ, κυβερνήτης της νεοσύστατης Πολιτείας της Καλιφόρνιας, ζητούσε «έναν εξοντωτικό πόλεμο […] μέχρι την εξαφάνιση των Ερυθροδέρμων». Μερικές δεκαετίες αργότερα, ο πρόεδρος Θίοντορ Ρούσβελτ εξηγούσε ότι ο αφανισμός των Ινδιάνων είχε σταθεί «σε τελική ανάλυση ευεργετικό και αναπόφευκτο γεγονός». Πολύ γνωστή είναι και η «διαταγή εξόντωσης» (Vernichtungs Befehl) που έδωσε ο Γερμανός στρατηγός φον Τρότα ενάντια στους Χερέρο, το 1904, σε γλώσσα –ένας «φυλετικός πόλεμος (Rassenkampf)» ενάντια σε θνήσκοντες λαούς (sterbenden Volker)»- που προεικονίζει το ναζιστικό πόλεμο ενάντια στη Σοβιετική Ένωση και τους Εβραίους.

Η ιστοριογραφία έχει εντυπωσιακά μικρή προσοχή στη σύγκριση του ναζισμού και των αποικιακών βιαιοτήτων, με δεδομένο ότι η Σοά πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο ενός πολέμου ενάντια στη Σοβιετική Ένωση ο οποίος είχε σχεδιαστεί σαν κλασική αποικιακή εκστρατεία. Στον πόλεμο αυτό για την κατάχτηση του «ζωτικού χώρου», η υποταγή των Σλάβων και ο αφανισμός των Εβραίων προσέγγιζαν με εμβληματικό τρόπο δύο αρνητικές μορφές της ετερότητας, κατασκευασμένες εδώ και δυο τουλάχιστον αιώνες στους κόλπους του ευρωπαϊκού πολιτισμού: τον Εβραίο και τον ιθαγενή. Αυτό το ιστοριογραφικό κενό είναι κληρονομιά του ευρωκεντρισμού που έχει δεσπόσει για τόσο πολύ καιρό πάνω στο δυτικό πολιτισμό.

«Από τη σκοπιά των ερευνητών της Ασίας και του Τρίτου Κόσμου –έγραψε σχετικά ο Βίναϊ Λαλ- το Ολοκαύτωμα μετέφερε στους ευρωπαϊκούς λαούς τη βία που είχαν επιβάλλει οι αποικιακές δυνάμεις στους «ιθαγενείς» ολόκληρου του κόσμου για σχεδόν πέντε αιώνες».

Για τον Εμέ Σεζέρ, ο ναζισμός ήταν απλώς η αναπαραγωγή σε μικρή κλίμακα, της αποικιακής βίας. Σ’ ένα άρθρο του 1948 για τα εκατό χρόνια από την κατάργηση της δουλείας στη Γαλλία, υποστηρίζει ότι «η ναζιστική Γερμανία άλλο τίποτα δεν έκανε παρά να εφαρμόσει σε σμίκρυνση στην Ευρώπη εκείνο που η δυτική Ευρώπη είχε εφαρμόσει για αιώνες στις φυλές που είχαν την αποκοτιά ή την κακοτυχία να βρεθούν στο δρόμο της». Μερικά χρόνια αργότερα, στο Λόγο περί αποικιοκρατίας, επικυρώνει την ιδέα αυτή εξηγώντας ότι η ιδιαιτερότητα του ναζισμού συνίσταται στην υιοθέτηση, απέναντι σε ευρωπαϊκούς λαούς, «των αποικιοκρατικών μεθόδων που μέχρι τώρα επιφυλάσσονταν μόνο στους Άραβες της Αλγερίας, στους κούληδες της Ινδίας και στους νέγρους της Αφρικής».

Ρίζες του εγκλήματος

Στις Ρίζες του ολοκληρωτισμού, η Χάνα Άρεντ είχε διακρίνει στη σύνθεση ανάμεσα σε διοίκηση και σφαγή, όπως είχε εφαρμοστεί από τους Βρετανούς στην Αφρική, ένα προάγγελμα της ναζιστικής βίας. Η ιδιαίτερη τεχνολογία της Σοά –οι θάλαμοι αερίων- είχαν εγκαινιαστεί μεταξύ 1939 και 1941, με την ευθανασία των διανοητικά ασθενών, ένα «ολοκαύτωμα» το οποίο ο Ραούλ Χίλμπεργκ θεωρεί δίκαια «το εννοιολογικό προμήνυμα, τεχνικό και διοικητικό συνάμα, της ‘Τελικής Λύσης’». Μπορούμε ασφαλώς να χαρακτηρίσουμε τη Σοά «μοναδικό» έγκλημα στην ιστορία, ωστόσο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είχε προδρόμους και ότι η μοναδικότητά του αφορά κυρίως τη συγχώνευση πολλών στοιχείων, ήδη παρόντων, με διαχωρισμένο τρόπο, στην ιστορία της Ευρώπης και της αποικιοκρατίας.

Η σειριοποίηση των πρακτικών θανάτωσης είχε ξεκινήσει ήδη με τη γκιλοτίνα, την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, και επιταχύνθηκε έντονα με τις συστηματικές σφαγές του Μεγάλου Πολέμου, το ψυχικό τραύμα που φανέρωσε σε μια ολόκληρη ήπειρο τη νεωτερική βία και το μαζικό ανώνυμο θάνατο. Τα γκέτο, οι εκκαθαρίσεις στην ύπαιθρο, οι εκτοπισμοί και τα στρατόπεδα θανάτου συνδέονταν στενά με το ναζιστικό σχέδιο για τον αποικισμό της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, που συνεπαγόταν την υποχρεωτική μεταφορά και τη δουλεία των σλαβικών πληθυσμών. Η «Σοά με τις σφαίρες» ήταν αδιαχώριστη από τον αγώνα ενάντια στους παρτιζάνους και την εξολόθρευση του μπολσεβικισμού. Με άλλα λόγια, το Ολοκαύτωμα παρουσιάζεται σαν σύνθεση αποικιακής σφαγής, εθνοκάθαρσης, ολοκληρωτικού nation-building και πολιτικοκτονίας.

Η Ισπανία απαλλάχτηκε από τους Εβραίους και τους μουσουλμάνους της, που είτε εξορίστηκαν είτε προσηλυτίστηκαν, ενώ οι Εβραίοι της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης εξοντώθηκαν. Η γενοκτονία των αυτοχθόνων πληθυσμών στο Νέο Κόσμο ανταποκρινόταν σε ανάλογα κριτήρια: αποτέλεσαν στόχο μιας εξολοθρευτικής εκστρατείας που τους εξομοίωνε είτε με κτηνώδεις υπανθρώπους είτε με τους άπιστους και τους «ακάθαρτους». Με άλλα λόγια, η κατάχτηση του Νέου Κόσμου συνεπαγόταν ταυτόχρονα, τον εκχριστιανισμό του και τον αποικισμό του από ομάδες παλαιών χριστιανών. Πρόκειται για ένα βασικό στοιχείο της γενοκτονίας που, ασφαλώς, δεν αναιρεί τα υπόλοιπα –τη «μικροβιακή» διάσταση, τη διάλυση των ινδιάνικων κοινωνιών, την τεχνική ανωτερότητα των Ισπανών, το εύθραυστο των μεσοαμερικάνικων πολιτισμών σε μια σύγκρουση με το δυτικό κόσμο- όμως δίχως αυτό η συνολική διαδικασία θα παρέμενε ακατανόητη. Οι ιδεολόγοι που θεωρητικοποιούσαν και δικαίωναν αυτές τις μορφές διωγμού δεν ήταν οι ίδιοι: οι θεολόγοι στην Ιεροεξεταστική Ισπανία, τεχνοκράτες και επιστήμονες (γιατροί, ευγονιστές, ανθρωπολόγοι, δημογράφοι, οικονομολόγοι) στη ναζιστική Γερμανία, όμως και στις δύο περιπτώσεις οι επιλογές τους εκτελέστηκαν με τα μέσα που διέθεταν δύο από τα ισχυρότερα κράτη στις αντίστοιχες εποχές. Η Ιερά Εξέταση, υποστηρίζει η [Κριστιάν] Σταλάερτ, έπαιξε στην Ισπανία ρόλο συγκρίσιμο προς εκείνο της Γκεστάπο στο Γ΄ Ράιχ.

Στο Mein Kampf, [ο Χίτλερ] έπλεκε το εγκώμιο του αγγλοσαξονικού αποικισμού που –στην Αμερική- είχε οδηγήσει στη σχεδόν ολική εξαφάνιση των ιθαγενών και στην καθιέρωση ενός σταθερού συστήματος φυλετικών διακρίσεων.

Αν η γενοκτονία των Εβραίων είχε κεραυνοβόλο χαρακτήρα, μεταξύ 1941 και 1945, η γενοκτονία των ιθαγενών του Νέου Κόσμου συνεχίστηκε για έναν αιώνα, καταλήγοντας στον εκχριστιανισμό και την πολιτισμική αφομοίωση –ή μάλλον σε μια πρωτόγνωρη μορφή πολιτισμικού συγκρητισμού- των επιζώντων. Σε απόσταση μερικών αιώνων, η κληρονομιά της Κατάχτησης είναι μια μιγαδοποιημένη ήπειρος.

Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν ερμηνεύοντας τον ναζισμό γράφει ότι ο χιτλερικός πόλεμος στο ανατολικό μέτωπο είχε σχεδιαστεί σαν κατάχτηση, σαν αποικισμός και σαν αναδιοργάνωση ενός εδάφους στο οποίο οι Σλάβοι έπρεπε να υποταχθούν, να εκτοπιστούν ή να εξοντωθούν (μέσω μιας σχεδιοποιημένης λιμοκτονίας) ώστε να δώσουν τη θέση τους σε πληθυσμούς με γερμανική καταγωγή. Η Σοβιετική Ένωση είχε θεωρηθεί ένας απέραντος βιοπολιτικός χώρος στον οποίο διαπλέκονταν η εξόντωση και διαχείριση πληθυσμών, Todesraum και Lebensraum, χώρος θανάτου και ζωτικός χώρος. Συνδεδεμένος με την κατάχτηση του «ζωτικού χώρου», ο αφανισμός του σοβιετικού κομμουνισμού ήταν απεναντίας ο καθρέφτης μιας άλλης, κλασικής, ιδέας της πολιτικής όπως η εξόντωση του εχθρού. Η εξολόθρευση των Εβραίων ταυτιζόταν με τους δύο αυτούς στόχους: αφενός η ρατσιστική ερμηνεία της βιοπολιτικής τούς θεωρούσε ασύμβατους με μια αναδιοργάνωση του χώρου που προοριζόταν για τον Herrenvolk, τον ανώτερο λαό, αφετέρου ο διπλός τους ρόλος σαν σοβιετική ελίτ και σαν διανοητικός φορέας της διάδοσης του κομμουνισμού τούς αναδείκνυε σε κατεξοχήν πολιτικό εχθρό.

Αποσπάσματα από το βιβλίο του Enzo Traverso Η Ιστορία ως Πεδίο Μάχης, Εκδόσεις του 21ου

ΠΗΓΗ:| Δρόμος της Αριστεράς